Dunyanin Hali ve Gelecek

Devrimsel Servet (Revolutionary Wealth) kitabinda Alvin Toffler, dunyanin genel halini ozetlemeye ugrasmistir. Bilgi ve diger yeni teknolojilerin tetikledigi sosyal problemler ve firsatlar, gelecekte en cok bogusacagimiz alanlara isaret etmektedir.

Bunlari birkac baslik halinde irdeleyebiliriz. En onemlisi, egitim:

Egitim

Herkes tarafindan hissedildigi uzere, tum dunyada ve ulkemizde yayginca kullanilan "bant-usulu" egitim, artik iflas etmistir. Bu tespit, en acik sekilde kendisi bir "bilgi ekonomisi" milyarderi olan ve bu sebeple kendisine yarayacak adam tipini cok iyi bilen Bill Gates tarafindan yapilmistir. Gates soyle diyor: Amerika'nin liseleri ise yaramaz (obsolete) durumdadir. Ve, lutfen dikkat edin, ise yaramaz derken okullarimizin bozuk, yanlis idare edildigi ve parasiz birakildigindan bahsetmiyorum. Ise yaramaz derken, liselerimiz, tam tasarlandiklari sekilde calissalar bile, cocuklarimiza bugun ihtiyac duyacaklari seyleri ogretemezler diyorum. Yani bozukluklar, sistemdeki kazalardan ibaret degildir. Bozukluk, sistemin ta kendisidir Peki egitim sistemi niye bu hale gelmistir?

Bu sistemi kuranlarin ihtiyaclarindan cevaplamaya baslayalim. Bunun icin sistemde cikari olan gruplari teker teker incelememiz gerekiyor. Bunlardan en onemlisi, aile'dir.

Aile, sanayi toplumunda evde degil fabrikada oldugu icin cocuguna "bakicilik yapacak" bir yere ihtiyac duyar. Bu yer, sanayi sisteminde okul olacaktir. Sonuc olarak bu sistemde cocuklar mahkum, okul idaresi gardiyan haline gelir: Cocugun ne ogrendigi onemli degildir, belli saatlerde nerede oldugunun bilinmesi onemlidir.

Sistemde cikari olan ikinci grup, isverendir cunku sanayi isverenine yarayacak adam, tekrara dayali, emir alabilen, zamaninda bir yerde olabilen insanlar ister. Bu yuzden 2. dalgada egitim ezberci, tekrara dayali, zil calinca bir yerde olunmasina bekleyen, ogretmenden (amir) emir alabilen bir egitim metodu kurar.

Ucuncu grup, sendikalardir. Ozellikle Amerika'da, mevcut isgucunun azalmasi (ve boylece kendi islerinin ve maaslarinin artmasi icin) sendikalar ABD'de aktif bir sekilde mecburi egitimin kalici olmasi ve hatta suresinin artmasi icin siddetle lobi yapmislardir. Boylece kendilerine rakip olabilecek insanlari okullara tikarak, isgucunde azaltmayi hedeflemisler ve bunda basarili olmuslardir.

Ne yazik ki sistemde fikri en son sorulan, ogrencilerdir. Ama ogrenciler, artik 3. dalga teknolojileriyle buyuyup mevcut sistemin kendilerini egitemediginin bilincaltisal bir sekilde farkinda olarak statusko ile acik bir savas halindedir. Kopya, okuldan terk, kavgalar, anlasmazliklar hep bu merkezden ortaya cikmaktadir.

Egitim, "herkes icin tek olcu (one size fits all)" modundan cikartilmalidir. Daha simdiden bile Amerika'da ozel ders (tutoring) gittikce yayginlasmaya baslamistir. Bizce, genel bir sistem olarak hem egitim (dogru sekilde), hem cocuk bakimi, hem cocuga lazim olan yasitlariyla olan sosyal iletisim ihtiyaclarini karsilayabilecek bir fikir su olabilir: Cocuklar, yillik veya daha az zamanlik kendilerinin sectigi projeler baglaminda, kendi ogrenimlerini kendileri idare etmelidirler. Bu hedefle alabilecekleri "dersler" elektronik ortamda dersi anlatan hocanin videosu halinde bulunacaktir, cocuk istedigi konuyu projesi hedefinde istedigi zaman alabilecektir. Boylece anlasilmayan bir konu, geri sarilip, tekrar tekrar seyredilip ya da atlanip ozumsenebilir. Proje, bittigi zaman sunulur.

Cocugun bunlari yapabilecegi ortam ise, genis bir "yasam alani" havasinda kurulmus, spor, dinlenme, rahat calisma alani gibi servislerin oldugu bir kompleks'tir. Bu kompleks, gunumuz alisveris merkezlerine havasinda olabilir, hatta bu baglamda "egitim merkezi" ayri bir is kolu haline bile gelebilir.

Her halukarda, gunumuzde bilinen zorunlu egitim icinde "tek hocanin" "pek cok" kisiye ogrettigi "toptan egitim" kavrami ortadan kalkacaktir.

Sosyal Durum

Dunyada ucuncu akimin ikinci ile carpistigi yerlerde genel bir sosyal curumusluk (decadance) hali gozlemliyoruz. Ozellikle Amerika, bilgi toplumu olmak yolunda en ileri olmasina ragmen, daha bu gecisi hala tamamlamamis oldugu icin derin sosyal depremler yasamaktadir. Cinsel baglamda futursuzluk, gecicilik, sarkilar ve filmlerinde siddet hep bu merkezden ortaya cikmaktadir. Hip-hop/rap kulturu rutin olarak gangster olmayi, kadinlari asagilamayi reklam etmekte, icerikten ziyade gosteris on plana cikmaktadir. Siddet, belirsizligin oldugu, gelecegin kesin olmadigi zamanlarda plan yapmadan fevri davranmayi temsil etmektedir.

Bunlara bakarak yapilabilecek yanlis bir analiz, bu durumun kalici oldugudur. Bu yanlisa dusenler, gelecegi bugunun aynisi, sadece "daha fazlasi" olacagini zannetmektedirler. Trend, gelecegi aynen belirlemez. Kaos teorisi bunu bize net olarak soyluyor.

Cunku Amerika'da bile curumusluk yaninda, baska seyler de cereyan ediyor. Gonullu yardim icin sayisiz orgutte calisan insanlarin sayisinda buyuk artis olmakta, unlu zenginler, zamanlarini ve paralarini dunya ve ulke sorunlarina harcamaya baslamaktadirlar. Toplumun bazi kesimlerinde dinlere ve daha genel olarak ruhanilige (spritualizm) bir ilgi vardir.

Tum bunlar degismekte olan bir sosyal duzenin habercisidir. Bu degisimde, Amerika'nin dis dunyaya eski sanayi usulu (mass) sekilde ihrac ettigi curumusluk urunlerine bakarak bunlarin gelecegi ve Amerika'yi temsil ettigini dusunmek yanlis olur. Bunlar, Amerika'nin olmekte olan eski merkezinden gelen pis kokulardir. Bu mentalite olmeye devam ettigi surece, yerine yeni sanat sekilleri ve urunler alacaktir.

Fakat kacinilmaz sekilde degisen bir yapi aile'dir ve bu curumuslugun gostergesi degildir. Aynen I. akimda topraga bagli genis ailenin yerine fabrikaya bagli cekirdek aileye birakmasi gibi, bireyselligin arttigi III. akimda cekirdek aile yokolmaya yuz tutar. Amerika'da su anda bile cekirdek aile modunda yasayan insanlarin sayisi %25, bosanmalar %50 civarindadir. Bunlar cok onemli rakamlardir. Tek babali, tek anneli aileler ileride azalmayacak, artacaktir. Bu tur aile tarzlari, ozellikle daha once belirttigimiz kuvvetli egitim sistemi ile beraber bir sekilde cocugu cok guzel bir sekilde ileriye hazirlayabilir.

Uluslararasi Durum

Ucuncu akim, kacinilmaz olarak dinleri, belli olcude ahlaki, kisiselligi merkeze koyar. Diger yandan cok milletli sirketler ve STK'ler, ulus-devletin otoritesini azaltmaya devam eder.

Ulus-devletin zayiflamasinin diger bir yan etkisi, "ulus-devletlerin toplami" olan Birlesmis Milletler'in gucunu buyuk bir miktarda kaybetmesidir. BM'nin son zamanlarin sorunlarina yeterince cevap verememis olmasindaki sebep, kendisini olusturan devletlerin zayiflamis olmasidir - bu trend, devam edecektir.

Ileride daha onemli olan olgular, belli ekonomik amaclar icin yanyana gelmis, devletlerotesi "guc kusaklaridir". Mesela Cin'de Dalian yaninda yarim duzine birkac eyalet ile birlikte bir de-facto super eyaleti haline gelmistir. Amerika'da Teksas'in bazi bolumleri, guney Kaliforniya ve kuzey Meksika kendilerine has bir kulturleri bile olan ve ileride bunu daha da percinleyebilecek apayri bloklaridirlar. Avrupa'da, Finlandiya'dan baslayip Estonya'ya giden ic alakalari gayet kuvvetli olan bir kusak mevcuttur.

Ileriyi iyi okumak isteyenler, ulus-devleri merkez alan eski usul guc oyunlarindan ziyade, devletler-otesi kavramlari daha iyi izlemeye baslamalidirlar.

Ekonomik Durum

Bugun genc olan nesil, birdenbire kendilerini eski anlamda parayi merkez almayan bir ekonominin icinde bulabilirler. Internet ve IT teknolojileri, degis-tokus (bartering) kavraminin gelmesini mumkun kilabilir, ki su anda bile paraya alternatif pek cok odeme yontemi ile sosyal deneyler yapilmaktadir. Sadece ucak sirketlerinin musteri sadakati icin baslatmis olduklari ve artik baskalarina transfer edilmesine izin verilmis olan "frequent flyer miles" kavrami bile basli basina bir odeme sistemi haline donusmus bulunmaktadir. Kazanmak icin sadece ucmanizi gerektiren bu kavram, baskalarina bir hizmet karsiligi transfer edilebilecegi icin alternatif bir odeme sistemidir.

Dahasi da var: Eski FED baskani Alan Greenspan, "21. yuzyilda kisisel para sistemlerine donusu gorecegiz" tahminini yapmaktadir [1]. Merkezi idare edilen para birimlerinin yerini bu yeni cesit odeme cesitlerine birakilacagini tahmin edilmektedir cunku yeni ekonominin ihtiyaclarini karsilayamayan "merkez banka" tarafindan "idare" edilen para birimleri her ulkede suratle deger kaybetmektedir. 71-91 yillari arasinda dolar %70, (eski) mark %52 ve pound %84 deger kaybetmistir! 95-2005 arasi dolarin dususu %33 etmistir.

Ayrica para sisteminin III. akimdan diger bir zayif karni mevcuttur; O da yeni teknolojilerin guc verdigi (empowered) insanlarin artik cok rahat ure-ketim (prosuming) eylemini secmesidir. Alvin Toffler'in kesfettigi bu terim, "kendi ihtiyaclarin ve tuketimin icin yapilan uretim" anlamina gelmektedir ve bu olusum katiyen hafife alinmamalidir. Kaba tahminlere gore ure-ketimin aktif oldugu "para disi ekonomi" su anda Amerika'da en az "para ekonomisi" kadar buyuktur. Linux'u doguran open source akimi, bu sekilde ure-ketim amacli ortaya cikmis, ve para ekonomisinin parcasi olan koca sirketleri sarsmistir. Ayrica muzik, film'lerin kopyalanmasina izin veren son teknolojiler, para ekonomisinden parasiz ekonomiye sert bir gecisi temsil etmektedir. Bu trend'in, "normal durumun devamini rahatsiz eden ufak bir kac sinek" seviyesinde gorulmesi yanlis olur. Bunlar ilerinin tektonik degisikliklerinin habercisi olan kipirtilardir.

Ure-ketime dahil olan kategorileri siralarsaniz, hayrete dusmeniz mumkundur. Bir cocugu yetistirmek bile aslinda parasiz ekonominin bir parcasidir. Normalde birine verseniz para ile yapilacak bu "buyuk" is, anneler ve babalar tarafindan parasiz yapilmaktadir. Ayni sekilde evinizi boyamak, bir sey tamir etmek para disi ekonomide vuku bulan islerdir. Diger yanda son teknolojiler ilginc bir sekilde sirketlerin bazi isleri musterinin basina yikmasina izin vermistir - gonderdiginiz kargoyu Internet'ten takip edebiliyorsunuz ve bu sekilde eskiden bir calisanin yaptigi isi ustlenmis oluyorsunuz. Bu size verilmis bir hizmet gibi gozukebilir fakat aslinda para verilmeden size yikilmis bir istir. Para ve parasiz ekonomi arasindaki bu tur ilintiler, gelecekte daha iyi ortaya konacak ve sistemize edilerek hayatin akisina uyumlu hale getirelecektir.